در دهه گذشته دو روند به‌وضوح دیده میشد. یکی افزایش تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان است. دیگری هم افزایش استفاده کودکان از فناوری مثل گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها و… در سنین پایین‌تر و پایین‌تر است — از چند دقیقه در روز در سال ۱۳۹۲ به ۴۸ دقیقه در روز در ۱۳۹۹. با توجه به این واقعیت نسبتاً جدید، والدین زیادی درباره تأثیر صفحه‌نمایش‌ها روی کودکان، مخصوصاً آن‌هایی که تشخیص ADHD دارند، سوال می‌کنند. آنها می‌خواهند بدانند چرا صفحه‌نمایش‌ها تا این حد برای کودکان مبتلا به ADHD جذاب‌اند؟ آیا صفحه‌نمایش‌ها علت بیش‌فعالی‌اند یا نتیجه آن؟ دوست‌اند یا دشمن؟
قبل از اینکه جواب‌ها را بررسی کنیم، بیایید کمی درباره اهمیت توجه صحبت کنیم. توجه توانایی‌ای است که به ما اجازه می‌دهد به دنیای اطرافمان نگاه کنیم. این توانایی با رشد ما توسعه پیدا می‌کند. بعد از تولد، تنها به احساس‌هایی مثل گرسنگی یا خواب توجه داریم. بخشی از رشد یعنی یاد گرفتن اینکه بتوانیم به محرک‌های مختلفی که حرکت می‌کنند توجه کنیم و کم‌کم کنترل توجه‌مان را به دست بگیریم تا حتی وقتی اطرافمان شلوغ است، مثل گوش دادن به معلم در حالی که بچه‌های کلاس مشغول بازی هستند، تمرکز کنیم. تسلط بر توجه و توانایی نادیده گرفتن محرک‌های مزاحم مهارتی است که به کودک کمک می‌کند تمرکز کند، یاد بگیرد و به اهدافش برسد.
مشکل کودکان مبتلا به ADHD عمدتاً در حفظ توجه متمرکز و مستقیم است. یعنی آنها نسبت به بقیه مردم بیشتر در حفظ توجه روی یک کار نیازمند تلاش ذهنی مشکل دارند. بسیاری از کودکان بیش‌فعال حتی یک لحظه هم بی‌حرکت نمی‌مانند، اما وقتی روبه‌روی صفحه‌نمایش می‌ایستند، شرایط فرق می‌کند. ناگهان می‌توانند بی‌حرکت و تقریباً بدون پلک زدن بنشینند. این موضوع برای بسیاری از بچه‌ها صدق می‌کند اما در کودکان مبتلا به ADHD بسیار شدیدتر است.
چرا این‌طور است؟ و چرا این حالت به‌طرز عجیبی شبیه به تمرکز به نظر می‌رسد؟ وقتی کودکان مبتلا به ADHD با گوشی، تبلت یا کامپیوتر بازی می‌کنند، لازم نیست توجهشان را به‌طور پیوسته حفظ کنند. بازی‌های ویدیویی مثلاً پاداش‌های سریع مثل امتیاز یا جایزه می‌دهند و باعث می‌شوند ساعت‌ها پای صفحه‌نمایش بمانند. بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی هم همین‌طورند، طراحی شده‌اند که در لحظات کوتاه سرگرم‌کننده باشند.
پس اگر سرگرم می‌شوند، مشکل چیست؟ مطالعه‌ای که در «پدیاتریکس» منتشر شده، تأیید می‌کند کودکانی که زمان بیشتری را جلوی صفحه‌نمایش می‌گذرانند، خطر بیشتری برای داشتن مشکلات توجه در آینده دارند. در واقع، مطالعات زیادی نشان داده‌اند کودکانی که به طور منظم با گوشی، تبلت یا کامپیوتر سر و کار دارند، نسبت به کسانی که استفاده نمی‌کنند، تحریک‌پذیرتر بوده و توجه، حافظه و تمرکز ضعیف‌تری دارند.
آیا کودکان مبتلا به ADHD بیشتر در معرض اعتیاد به صفحه‌نمایش هستند؟
کودکان مبتلا به ADHD در حفظ توجه مشکل دارند اما وقتی با گوشی، تبلت و… بازی می‌کنند، توجهشان به دستگاه افزایش می‌یابد چون به‌طور مداوم پاسخ فوری به بازی‌شان دریافت می‌کنند. به همین دلیل ممکن است کودکان مبتلا به ADHD بیشتر از حد مجاز و نامناسب از فناوری استفاده کنند که باعث ایجاد مشکلاتی مثل اضطراب، اختلال خواب، چاقی، پرخاشگری و دشواری‌های دیگر می‌شود.
چگونه می‌توان استفاده بیش از حد یا اعتیاد به صفحه‌نمایش را در کودکان مبتلا به ADHD جلوگیری کرد؟
-
ساختار و قوانین مشخص ایجاد کنید: محدودیت‌ها برای هر کودکی مهم و سالم است اما برای کودکان مبتلا به ADHD ضروری‌تر است. ساعت‌های استفاده را به‌طور دقیق تعیین کنید، ساعات قبل از خواب را کاملاً بدون صفحه‌نمایش بگذارید و مراقب محتوایی که کودک دسترسی دارد باشید. ابزارهای کنترل والدین بهترین کمک‌کننده‌ها در این زمینه‌اند چون به شما اجازه می‌دهند قوانین را تنظیم و به طور مداوم رعایت کنید.
-
از گوشی و تبلت به عنوان وسیله‌ای برای آرام کردن یا حواس‌پرت کردن کودک استفاده نکنید: می‌دانم، سرگرم کردن کودک در مطب دکتر یا وقتی دارید با دوستتان قهوه می‌خورید، خیلی آسان است. یا به‌عنوان جایزه برای تمام کردن غذا یا برای حواس‌پرت کردن کودک هنگام پوشیدن لباس خواب. به نظر می‌رسد فناوری در این لحظات دشوار دوست است اما در واقع نیست. این روش‌ها باعث نمی‌شوند مغز یاد بگیرد که سختی را تحمل کند، تمرکز کند یا صبور باشد. شما به مغز اجازه می‌دهید خودش را به راحتی حواس‌پرت کند.
-
تشویق به ورزش کنید: احتمالاً جای تعجب ندارد که بسیاری از ورزشکاران حرفه‌ای مبتلا به ADHD هستند. فعالیت بدنی به کودکان کمک می‌کند از طریق توجه به حرکات بدن، یاد بگیرند تمرکز کنند. فکر می‌کنم بهترین راه برای دور نگه داشتن کودکان از صفحه‌نمایش و کمک به کودکان بیش‌فعال برای تخلیه انرژی و انجام کاری خوب برای بدن و مغزشان ورزش است.
-
زمان بیشتری را با کودکتان بگذرانید: روند سوم که ابتدا نگفتم ولی روانشناسان آن را عامل مهمی در ناتوانی کودکان برای کنترل خود و مقابله با ناامیدی می‌دانند، کاهش زمان باکیفیت والدین با فرزندانشان است. این اغلب به خاطر مشغله‌های کاری است اما من معتقدم اعتیاد خود والدین به صفحه‌نمایش‌ها هم دلیل بزرگی است. لطفاً وقتی به خانه می‌رسید گوشی را کنار بگذارید، یا حداقل موقع غذا خوردن. آن را خاموش کنید، پنهان کنید. وقت بگذارید و هر روز فقط روی کودکتان تمرکز کنید. عادت کنید که با او بغل بگیرید، قلقلکش بدهید و کتاب بخوانید. صد درصد توجه‌تان را بدهید. او و مغزش از شما یاد می‌گیرند.
